Projekt herbu m. Włocławek – 2
Włocławek, podobnie jak inne miasta od wieków posiadał swoją pieczęć i herb.
Przy pierwszej lokacji na prawie niemieckim Magdeburskim miasto otrzymało samorząd, odrębną administrację, sądownictwo i urząd wójtowsko-ławniczy i zaczęło występować samodzielnie oraz wydawać w swoim imieniu różne dokumenty i akta urzędowe miejskie.
Niestety najwcześniejsze dokumenty z symbolami miasta nie zachowały się do naszych czasów.
Najstarsza, XIV-wieczna pieczęć miejska z godłem Włocławka, widnieje na rysunku z materiałów Mariana Gumowskiego, polskiego znawcy heraldyki miejskiej. Pieczęć ta wraz z innymi zbiorami Archiwum Skarbowego prawdopodobnie spłonęła podczas powstania warszawskiego w 1944 roku (ilustracja 1). Na rysunku wyobrażony jest mur blankowany z bramą i trzema wieżami, z których środkowa – wyższa i szersza, nakryta szpiczastym daszkiem, posiadała na licu tarczę (prawdopodobnie trójkątną) z herbem książąt kujawskich (półorła i półlwa). Najwcześniejsza zachowana pieczęć miejska Włocławka z XV wieku na odcisku papierowo-woskowym z listu Wójta i rady Włocławka przedstawia motyw trzech wolno stających wież zwieńczonych szpiczastymi daszkami zakończonymi kulkami. W licu środkowej wieży, nad którą umieszczono powiewającą chorągiew, znajduje się brama sklepiona łagodnym łukiem (ilustracja 2). Takie wyobrażenia najczęściej występują na najstarszych pieczęciach miast kujawskich, łęczyckich i mazowieckich.
Obie pieczęcie są jedynym znanym materiałem sfragistycznym dotyczącym średniowiecznych symboli Włocławka. Jak wiemy, herb składa się z trzech podstawowych elementów: tarczy, godła i barw. Tym samym trudno jest upatrywać w średniowiecznych pieczęciach Włocławka wyobrażeń tożsamych z heraldycznymi znakami.
Wiek XVI to okres wzmożenia heraldyzacji znaków miejskich, który dokonywał się najpierw w dużych ośrodkach i rozpowszechnił na pozostałe miasta polskie. Również Włocławek jako duża diecezja i nabierający znaczenia ośrodek gospodarczy od końca XIV wieku, mógł przez kolejne stulecie wykształcić własne symbole.
Właściwe heraldyce znaki pojawiają się na pieczęciach Włocławka dopiero w XVI wieku. Władze miejskie sporządziły nowy renesansowy wizerunek takiej pieczęci około połowy szesnastego stulecia (ilustracja 3). Godło tej pieczęci wyobraża mur forteczny blankowany z bramą bez wrót. Nad murem trzy wieże z czego dwie boczne, niższe z dwoma oknami. Środkowa wieża, wyższa z trzema otworami okiennymi. Wszystkie wieże zwieńczone krenelażem z trzema blankami. Środkowa dodatkowo nakryta daszkiem, nad którym znajduje się kulka położona na zewnętrznej obwódce pieczęci w sposób, który może wskazywać na motyw krzyża. Na środkowej baszcie umieszczona jest również gotycka tarcza, zbyt mała, aby można było odczytać z pewnością, znajdujące się tam godło. Według przypuszczeń Mariana Gumowskiego może wyobrażać ona herb książąt kujawskich, tak jak na gotyckiej pieczęci miasta. Treść legendy na renesansowej pieczęci umieszczona została na wstędze, w prawie pełnym otoku zakończonym wolutami. Skróty legendy „S. C.” (SIGILLVM CIVITAS) wskazują na kancelaryjną rolę pieczęci. Natomiast nazwa miasta wyrażona została pełnymi słowami „ANTIQVE VLADISLAVIE”, dosłownie tłumacząc: STARY WŁOCŁAW. Miasto do końca XVII wieku zwane było Włocławiem, Włodsławiem – łacińskie: VLADISLAVIA. W celu odróżnienia dwóch miast noszących tę samą nazwę – Inowrocławia i Włocławka, dodawano w przypadku drugiego określenie „Stary” (łac. ANTIQUA). Wielokrotnie trudno odróżnić w średniowiecznych źródłach oba miasta (Włocław) .
Kolejną zachowaną pieczęcią jest powstała pod koniec XVI wieku pieczęć sądowa odnosząca się do urzędu wójtowsko-ławniczego z wypisu aktu wójtów włocławskich z 1647 roku (ilustracja 4). Urząd wykupiony przez radę miasta w 1591 roku nie pozostawał już dziedzicznym w rękach spadkobierców wójtów Włocławka z XIV wieku. Ten ważny fakt przejęcia pełnych funkcji sądowniczych i uposażenia majątkowego wójtostwa mógł mieć wpływ na powstanie odrębnej pieczęci. Na legendzie pieczęci widnieją skróty wyrazów: SIGIL. (LVM) ADVO. (CATI) CVM SCA. (BINIS) CIVITA. (TIS) VLA. (DISLAVIAE) – w języku polskim: PIECZĘĆ WÓJTA I ŁAWNIKÓW MIASTA WŁOCŁAWKA. Na polu pieczęci przedstawiono godło heraldycznie czyli w tarczy. Godło wyobraża mur z bramą bez podwoi i dwie wieże, z których prawa zwieńczona krenelażem o dwóch blankach. Lewa wieża w kształcie prostokąta skośnie ściętego w górnej części. Tarcza w formie renesansowego kartusza, nad którym umieszczono dwie rozetki. Obok kartusza widoczna niewielka wić roślinna. Przedstawienie heraldyczne na pieczęci sądowej wskazuje, że Włocławek w XVI wieku posiadał już własny herb.
Inna pieczęć miejska z ilustracji 5 i 6, powstała w 1641 roku. Barokowy styl wykonania tłoka oraz widoczna data w legendzie wskazują na czas powstania pieczęci. Czytelny napis legendy: SIGILLVM CIVITATIS ANTIQVAE VLADISLAVIAE A(NNO) D(OMINI) 1641 – w języku polskim: PIECZĘĆ MIASTA WŁOCŁAWKA ROKU PAŃSKIEGO 1641. Umieszczone w polu pieczęci godło miasta również o heraldycznym charakterze, nie posiada tarczy. Wyraźnie widoczna infuła biskupia na środkowej wieży (spośród trzech wież bez okien) i brak tarczy na tejże ukazuje przemiany następujące w wyobrażeniu herbu od połowy XVI wieku do pierwszej połowy XVII wieku. Mur blankowany z zamkniętą bramą.
Na dokumencie z dnia 20 lutego 1784 roku zatytułowanym: „Summaryusz przyiętych tranzakcyi do Akt Kancellaryi Woytowskiey miasta Włocławka od dnia pierwszego marca 1783 do dnia 20 lutego 1784” jest pieczęć z godłem Włocławka (ilustracja 7 i 8), w postaci bramy miejskiej z zamkniętymi podwojami, trzema basztami, gdzie dwie boczne zakończone są trzema blankami, środkowa nie posiada blanków, natomiast zwieńczona jest barokowym daszkiem kopułowym przypominającym infułę biskupią. W otoku pieczęci: „SIGILLVM CIVITATIS ANTIQVE(!) … AD 1641”, w języku polskim: Pieczęć Miejska Starego(!) … Roku Pańskiego 1641”.
„…To, że nie jest ów daszek banią kopulastą czy kopułą barokową, ale faktycznie infułą biskupią, świadczy zarówno sam kształt, jak i oblamowanie nakrycia owej baszty oraz widoczna w środku listwa…” – tak opisuje tę pieczęć ks. M. Morawski w „Monografii Włocławka” z 1933 roku. Dalej czytamy – „…Zresztą nie spotykamy nigdzie w herbach miast polskich, ażeby tylko jedna środkowa baszta była pokryta daszkiem, a inne go nie posiadały, lecz przeciwnie, albo wszystkie trzy baszty mają daszki śpiczaste, a nigdy baniaste czy kopulaste, albo są bez daszków i mają tylko same blanki…”.
Przed rozbiorami wiele ośrodków miejskich stosowało atrybuty samorządowe, a Włocławek będąc znaczącym wówczas miastem handlowym z portem wiślanym i królewską komorą celną (1520 rok), choć brak przekazów źródłowych, nie mógł stanowić wyjątku. Warunki takie ściągały do miasta rzemieślników i kupców z Małopolski, Mazowsza, Pomorza, Śląska i Wielkopolski. Przynosili oni ze sobą wzorce wielkomiejskie. Włocławek odwiedzany nie tylko przez przedstawicielstwa dyplomatyczne, ale także monarchów polskich miał okazję do szczególnego eksponowania symboliki miejskiej w postaci chorągwi i herbu. Symbolika jest ściśle związana z barwami, w które mogli być ubrani np. strażnicy miejscy. Niestety nie ma informacji historycznych na temat stosowania barw.
Herb miasta był również inspiracją do tworzenia symboli i znaków przez działające w miastach cechy rzemiosł. W drugiej połowie XVIII wieku cechy włocławskie posiadały własne chorągwie. Udokumentowane, własne godło posiadało zgromadzenie garncarzy we Włocławku pochodzące już z okresu zaborów – 1815 rok (ilustracja 9).
W okresie zaborów Włocławek używał różnych pieczęci i herbów przeważnie narzuconych z góry przez władze państwowe.
Chronologicznie: Księstwo Warszawskie – w latach 1808 do 1813 miasto pieczętowało się herbem państwowym sasko-polskim. W latach 1813-1820 z nakazu Rady Najwyższej Rządzącej wszystkie pieczęcie miejskie posiadały orła polskiego, od roku 1820 do 1860 – dwugłowego orła rosyjskiego z orłem polskim na piersiach, od 1860 do 1880 roku orła rosyjskiego ze św. Jerzym, zastąpionego później herbem guberni.
Od 1811 roku obowiązujące przepisy nakazywały usunięcie z pieczęci miejskich herbów. Następstwem była zanikająca świadomość heraldyczna lokalnych społeczności. Dopiero w latach 1846-1847, akcja herbowa stała się okazją do przypomnienia dawnych symboli miast Królestwa Polskiego. Zebrane herby miały zostać oficjalnymi symbolami miast Królestwa. Przedstawione do zatwierdzenia cesarzowi, zostały przez niego zanegowane z powodu nazbyt polskiego ich charakteru. W wyniku akcji herbowej powstał zbiór herbów 456 miast Królestwa Polskiego, który przechowywany był w Warszawie, niestety spłonął on w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (ilustracja 10).
Symbol Włocławka również był umieszczony w tym herbarzu. Znany jest z rysunku M. Gumowskiego i opisu zachowanego w aktach Heroldii w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w St. Petersburgu. Herb przedstawiał na polu niebieskim, czerwony mur blankowany z czerwonymi wrotami, nad murem trzy wieże, z których większa środkowa nakryta kopułą mauretańską w kolorze niebieskim. Wyobrażenie to jest pierwszym, które informuje nas o barwach. Nie jest wiadomym czy tunktury były wynikiem wiedzy posiadanej z wcześniejszych zapisów, czy jedynie własną inicjatywą autorów projektu.
W Związku Radzieckim w latach 70/80 XX wieku powstała przypinka w formie herbu z napisem cyrylicą: Влоцлавек (WŁOCŁAWEK). Łudząco podobna jest do herbu z rysunku M. Gumowskiego (ilustracja 10). Jej barwy z dużym prawdopodobieństwem zaczerpnięte zostały z akt Heroldii państwowego archiwum w St. Petersburgu, z tą różnicą, że mury są w kolorze srebrnym, natomiast zastosowano czerwoną barwę fugi pomiędzy cegłami (ilustracja 11).
Również tożsamym godłem w kartuszu jest zamieszczone w „Opisie Zabytków Starożytności w Guberni Warszawskiéj przez Delegacyą wysłaną z polecenia Rady Administracyjnéj Królestwa w latach 1844 i 1846 zebrane, rysunkami w dwóch osobnych atlasach zawartemi objaśnione”, tom III autorstwa Stronczyńskiego Kazimierza z 1851 roku. Rękopis ten był wielotomową „inwentaryzacją”, przeprowadzoną przez Stronczyńskiego i jego współpracowników w trudnych czasach zaboru rosyjskiego, objęła świeckie i sakralne zabytki Królestwa Polskiego – średniowieczne i nowożytne – w 410 miejscowościach. Reprint tego rękopisu wykonano na zlecenie wydawnictwa Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Obecnie rękopis przechowywany jest w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (Gabinet Rycin).
Przedstawione w rękopisie godło Włocławka w ozdobnym kartuszu to mur blankowany z otwartymi wrotami, nad murem trzy wieże zakończone blankowaniem, z czego środkowa największa nakryta jest kopułą mauretańską. Boczne wieże mają po dwa okna, środkowa zaś jedno większe okno (ilustracja 12).
Opisany powyżej herb (il. 10 i 11) stał się wzorem do stworzenia kolejnej propozycji symbolu miasta opracowanej przez Departament Heroldii Rządzącego Senatu w Sankt Petersburgu. Nakazał on zachowanie wzoru i barw godła z 1847 roku, przy czym tynktura tarczy miała zostać zmieniona na metal (złoto) zgodnie z zasadą alternacji barw.
